Niemieckie zakłady paliwowe w rejencji opolskiej
Głównym powodem, który skłonił hitlerowskich planistów do wdrożenia planów budowy sieci zakładów wytwarzających paliwa syntetyczne na bazie węgla były rosnące potrzeby machiny wojennej III Rzeszy, która planując militarną ekspansję a jednocześnie mając ograniczony dostęp do naturalnych zasobów ropy naftowej, była zmuszona zapewnić swoim siłom zbrojnym odpowiednią ilość paliw, olejów i smarów.
Bezpieczne położenie w oddaleniu od granic potencjalnych przeciwników hitlerowskich Niemiec (Francji, Anglii i ZSRS), bliskość pokładów węgla w śląskich kopalniach oraz dogodne połączenia transportowe (wodne i kolejowe) były powodem umiejscowienia aż trzech zakładów tego typu w ówczesnej rejencji opolskiej.
W promieniu kilku kilometrów rozpoczęto budowę fabryk: Schaffgotsch Benzin Werke GmbH Odertal (obecnie Zdzieszowice) Oberschlesische Hydrierwerke AG Blechhammer w dzisiejszej Blachowni oraz IG Farbenidustrie AG Werk Heydebreck w Kędzierzynie.
W pobliżu wznoszonych zakładów zaczęły powstawać liczne obozy jenieckie i pracy przymusowej - w tej liczbie podobóz niesławnego kompleksu Auschwitz, Arbeitslager Blechhammer (Judenlager). Obozy stanowiły rezerwuar taniej a często także niewolniczej siły roboczej, niezbędnej do szybkiego przeprowadzenia tak ogromnych inwestycji.
Ocenia się, że w samych tylko obozach podległych zakładom OHW Blechhammer mogło przebywać jednorazowo do 30.000 więźniów, jeńców wojennych oraz robotników przymusowych.
Chronologicznie pierwszą fabryką wytwarzającą benzynę syntetyczną jaka powstała w ówczesnej rejencji opolskiej były zakłady Schaffgotsch Benzin Werke GmbH Odertal (obecnie Zdzieszowice), należące do wielkiego rodu przemysłowego Schaffgotschów, właścicieli licznych kopalń oraz majątków ziemskich na terenie Górnego Śląska.
Budowę zakładów w Zdzieszowicach rozpoczęto w 1930 roku od wzniesienia pierwszej baterii koksowniczej w zakładach koksowniczych Deschowitzkokerei der Graflich Schaffgotsch’en Werke”. W 1936 roku rozpoczęto budowę drugiej baterii, nieco później przy istniejącej koksowni zapoczątkowano prace przy budowie zakładu produkcji benzyny syntetycznej, która miała być wytwarzana metodą Fischera-Tropscha. Metoda ta wynaleziona przez niemieckich uczonych Franza Fischera oraz Hansa Tropscha polegała na mieszaniu w wysokiej temperaturze tlenku węgla i gazu syntezowego (wodoru) w obecności katalizatora. W wyniku tej reakcji powstawała mieszanina węglowodorów ciekłych i stałych – z której wydrębniano benzynę, paliwa dieslowskie oraz parafinę.
Benzyna oraz oleje dieslowskie wytworzone dzięki tej metodzie były paliwami niskiej jakości, wykorzystywano je głównie jako domieszkę do innych paliw.
Budowa fabryki w Zdzieszowicach została ukończona w 1939 roku, pełne moce wytwórcze zostały osiągnięte w roku 1941. Z powodu wspomnianej już niskiej jakości wyrobów końcowych była ona obok zakładów Hoesch-Benzin GmbH w Dortmund ostatnią oddaną do użytku wytwórnią paliw syntetycznych działającą wg metody Fischera-Tropscha. Fabryki budowane w następnych latach wykorzystywały do produkcji metodę Bergiusa, czyli metodę uwodornienia (hydrogenizacji) węgla.
Budowę zakładów w Zdzieszowicach rozpoczęto w 1930 roku od wzniesienia pierwszej baterii koksowniczej w zakładach koksowniczych Deschowitzkokerei der Graflich Schaffgotsch’en Werke”. W 1936 roku rozpoczęto budowę drugiej baterii, nieco później przy istniejącej koksowni zapoczątkowano prace przy budowie zakładu produkcji benzyny syntetycznej, która miała być wytwarzana metodą Fischera-Tropscha. Metoda ta wynaleziona przez niemieckich uczonych Franza Fischera oraz Hansa Tropscha polegała na mieszaniu w wysokiej temperaturze tlenku węgla i gazu syntezowego (wodoru) w obecności katalizatora. W wyniku tej reakcji powstawała mieszanina węglowodorów ciekłych i stałych – z której wydrębniano benzynę, paliwa dieslowskie oraz parafinę.
Benzyna oraz oleje dieslowskie wytworzone dzięki tej metodzie były paliwami niskiej jakości, wykorzystywano je głównie jako domieszkę do innych paliw.
Budowa fabryki w Zdzieszowicach została ukończona w 1939 roku, pełne moce wytwórcze zostały osiągnięte w roku 1941. Z powodu wspomnianej już niskiej jakości wyrobów końcowych była ona obok zakładów Hoesch-Benzin GmbH w Dortmund ostatnią oddaną do użytku wytwórnią paliw syntetycznych działającą wg metody Fischera-Tropscha. Fabryki budowane w następnych latach wykorzystywały do produkcji metodę Bergiusa, czyli metodę uwodornienia (hydrogenizacji) węgla.
Rysunek 1: Zaklady w Odertal po ataku bombowców 15th USAAF
Maksymalne zdolności produkcyjne zakładów w Zdzieszowicach szacowano w analizach amerykańskich na ok. 60.000 - 80.000 ton wyrobów paliwowych rocznie, realna produkcja nie przekraczała 40.000 ton, co potwierdzają także meldunki składane przez wywiad Biura Studiów Przemysłowo-Gospodarczych Armii Krajowej. Meldunek z października 1943 roku mówi, że „produkcja benzyny syntetycznej ...wynosiła 2500 ton miesięcznie”.
Rysunek 2: Współczesny widok na Zakłady Koksownicze w Zdzieszowicach
Zakłady Schafgottscha były bombardowane przez samoloty 15 Armii Powietrznej USA 8 razy: 7 lipca, 22 sierpnia, 13 września, 14 października, oraz 2, 17, 18 i 26 grudnia 1944 roku.
Podczas tych nalotów amerykańskie Fortece i Liberatory zrzuciły około 2125 ton bomb.
Podczas tych nalotów amerykańskie Fortece i Liberatory zrzuciły około 2125 ton bomb.
W 1938 roku plany te zostały skonkretyzowane, ustalono też, że nowa fabryka benzyny syntetycznej powstanie w miejscowości Blechhammer (Blachownia Śląska) w powiecie kozielskim. W sierpniu 1939 roku grupa kilkunastu przedsiębiorców górnośląskich zgodziła się sfinansować znaczącą część inwestycji zawiązując spółkę akcyjną pod nazwą Oberschlesische Hydrierwerke AktienGesellschaft Blechhammer (Górnośląskie Zakłady Hydrogenizacji Spółka Akcyjna w Blachowni Śląskiej). Pod koniec 1939 roku ruszyły prace przy karczowaniu lasów a następnie właściwa budowa zakładów.
Wokół realizowanej inwestycji powstała sieć obozów jenieckich oraz pracy przymusowej, które zapewniały dostawy znacznych kontyngentów siły roboczej. Głównym wykonawcą inwestycji była spółka Mineralölbau GmbH z Berlina z którą kooperowało kilkadziesiąt innych przedsiębiorstw z terenu całych Niemiec.
Pierwotnie planowano, że zdolność produkcyjna zakładów w Blachowni wyniesie 150 000 ton paliw, w miarę zwiększających się potrzeb gospodarki wojennej zwiększano także zakładaną produkcję docelową, najpierw do 240 000 ton a następnie do 350 000 ton paliw rocznie.
Rysunek 3: Zakłady benzyny syntetycznej w Blachowni podczas nalotu 15th USAAF
W późniejszych latach obok pierwotnie budowanego zakładu planowano budowę drugiej fabryki, zwanej roboczo Blechhammer II - która miała produkować na potrzeby Kriegsmarine i Luftwaffe - jednak już w 1942 roku plany te zarzucono, koncentrując się na ukończeniu w terminie budowy zakładu Blechhammer I, który był wyznaczony na grudzień 1943 roku.. Częściowo powrócono do nich we wrześniu 1944 roku, wtedy została nawet podpisana umowa pomiędzy OH Blechhammer a Naczelnym Dowództwem Kriegsmarine, które udostępniło pożyczkę w wysokości 150 milionów marek na rozbudowę zakładu. W związku z amerykańską ofensywą powietrzną w 2 połowie 1944 roku i zbliżającą się od wschodu Armią Czerwoną plany tej rozbudowy nigdy nie zostały wprowadzone w życie.
Technologia produkcji opierała się na metodzie wynalezionej przez niemieckiego chemika Friedricha Bergiusa i polegała na zgazowaniu węgla w specjalnych generatorach; z otrzymanego gazu syntezowego uzyskiwano w wyniku dalszych procesów m.in. izooktan, czyli wysokooktanowe paliwo lotnicze.
Produkcja w zakładach OH Blechhammer ruszyła w ograniczonym zakresie na przełomie stycznia i lutego 1944 roku, w kolejnych miesiącach w wyniku trapiących zakłady awarii była okresowo wstrzymywana, by z końcem czerwca 1944 roku osiągnąć poziom 5400 ton wyrobów paliwowych miesięcznie. W rezultacie nalotów 15 USAAF w kolejnych miesiącach znacznie się zmniejszyła, co prawda w listopadzie tego roku znów osiągnęła poziom czerwcowy, lecz po kolejnych nalotach z grudnia 1944 zakłady zostały zniszczone w stopniu praktycznie uniemożliwiającym dalszą produkcję.
Technologia produkcji opierała się na metodzie wynalezionej przez niemieckiego chemika Friedricha Bergiusa i polegała na zgazowaniu węgla w specjalnych generatorach; z otrzymanego gazu syntezowego uzyskiwano w wyniku dalszych procesów m.in. izooktan, czyli wysokooktanowe paliwo lotnicze.
Produkcja w zakładach OH Blechhammer ruszyła w ograniczonym zakresie na przełomie stycznia i lutego 1944 roku, w kolejnych miesiącach w wyniku trapiących zakłady awarii była okresowo wstrzymywana, by z końcem czerwca 1944 roku osiągnąć poziom 5400 ton wyrobów paliwowych miesięcznie. W rezultacie nalotów 15 USAAF w kolejnych miesiącach znacznie się zmniejszyła, co prawda w listopadzie tego roku znów osiągnęła poziom czerwcowy, lecz po kolejnych nalotach z grudnia 1944 zakłady zostały zniszczone w stopniu praktycznie uniemożliwiającym dalszą produkcję.
Rysunek 4: Pozostałości instalacji OH Blechhammer
Fabryka w Blachowni określana w nomenklaturze USAAF jako Blechhammer North była celem nalotów amerykańskich 9-cio krotnie: 7 lipca, 7, 22, 27 sierpnia, 13 września, 14 października oraz 2, 17 i 19 grudnia.
Prawie równocześnie z zakładami w Blechhammer podjęto decyzję o budowie kolejnej fabryki paliw syntetycznych; inwestorem został największy niemiecki koncern chemiczny Interessen Gemeinschaft Farbenindustrie AG, znany powszechnie pod skróconą nazwą - IG Farben.
Jako lokalizację pod nową fabrykę wybrano zalesiony obszar na południe od Kędzierzyna. Po zakupieniu potrzebnego gruntu od księcia Hohenlohe z końcem 1939 roku rozpoczęto prace przygotowawcze oraz ziemne. Przy wyznaczaniu miejsca budowy wzięto pod uwagę planowany przebieg kanału Odra-Dunaj. By usprawnić transport potrzebnych materiałów Deutsche Reichsbahn wybudowała specjalną bocznicę kolejową do obsługi budowy zakładu.
Podobnie jak przy dwóch pierwszych zakładach wokół trwającej budowy w Kędzierzynie powstały liczne obozy robotników przymusowych oraz jeńców wojennych. Mimo to przez cały okres trwania budowy kierownictwo zakładu narzekało na niedobór siły roboczej, co wynikało z konieczności „dzielenia się” przymusową siłą roboczą z powstającymi nieopodal zakładami Oberschlesische Hydrierwerke.. Mimo tych trudności, spotęgowanych dodatkowo brakami materiałowymi prace postępowały w imponującym tempie i juz z początkiem 1944 roku przystąpiono do próbnego rozruchu zakładu.
W Kędzierzynie paliwo syntetyczne również było wytwarzane metodą Bergiusa – najważniejszym produktem był izooktan, produkowano także paliwa do rakiet, smary syntetyczne, glicerynę i formaldehydy wykorzystywane w produkcji materiałów wybuchowych a także syntetyczne kleje, kauczuki oraz kwasy tłuszczowe.
Jako lokalizację pod nową fabrykę wybrano zalesiony obszar na południe od Kędzierzyna. Po zakupieniu potrzebnego gruntu od księcia Hohenlohe z końcem 1939 roku rozpoczęto prace przygotowawcze oraz ziemne. Przy wyznaczaniu miejsca budowy wzięto pod uwagę planowany przebieg kanału Odra-Dunaj. By usprawnić transport potrzebnych materiałów Deutsche Reichsbahn wybudowała specjalną bocznicę kolejową do obsługi budowy zakładu.
Podobnie jak przy dwóch pierwszych zakładach wokół trwającej budowy w Kędzierzynie powstały liczne obozy robotników przymusowych oraz jeńców wojennych. Mimo to przez cały okres trwania budowy kierownictwo zakładu narzekało na niedobór siły roboczej, co wynikało z konieczności „dzielenia się” przymusową siłą roboczą z powstającymi nieopodal zakładami Oberschlesische Hydrierwerke.. Mimo tych trudności, spotęgowanych dodatkowo brakami materiałowymi prace postępowały w imponującym tempie i juz z początkiem 1944 roku przystąpiono do próbnego rozruchu zakładu.
W Kędzierzynie paliwo syntetyczne również było wytwarzane metodą Bergiusa – najważniejszym produktem był izooktan, produkowano także paliwa do rakiet, smary syntetyczne, glicerynę i formaldehydy wykorzystywane w produkcji materiałów wybuchowych a także syntetyczne kleje, kauczuki oraz kwasy tłuszczowe.
Rysunek 5: Zakłady IG Farben po ostatnim nalocie 26 XII 1944
Docelowa produkcja w zakładach w Kędzierzynie - także zwiększana w miarę postępów budowy - miała wynieść ok. 300 000 ton paliw rocznie. Największą miesięczną produkcję – 2500 ton paliw udało się uzyskać w czerwcu 1944 roku, w przeddzień nalotów 15 USAAF. Naloty te okazały się bardzo skuteczne, produkcja w kolejnych miesiącach drastycznie spadła a po dewastującym nalocie z 27 sierpnia 1944 praktycznie aż do końca wojny nie została wznowiona w istotnym zakresie.
Mało znanym faktem związanym z zakładami IG Farben było stworzenie przy nich centrum zbornego dla rosyjskich naukowców i inżynierów przemysłu chemicznego, którzy zgodzili się pracować dla III Rzeszy. Centrum mieściło się w Bierawie, gdzie utworzono specjalny ośrodek w którym byli rejestrowani, sprawdzani przez tajne służby i rozsyłani do różnych zakładów, głównie do rafinerii w Leuna. Pierwszy transport przybył 21 kwietnia 1942 roku i liczył 165 specjalistów wraz z rodzinami, które na podstawie specjalnego zezwolenia Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera mogły przebywać razem z zatrudnionymi naukowcami. Ogółem przeszło przez ośrodek w Bierawie około1100 rosyjskich specjalistów, z których część pozostała na miejscu.
Mało znanym faktem związanym z zakładami IG Farben było stworzenie przy nich centrum zbornego dla rosyjskich naukowców i inżynierów przemysłu chemicznego, którzy zgodzili się pracować dla III Rzeszy. Centrum mieściło się w Bierawie, gdzie utworzono specjalny ośrodek w którym byli rejestrowani, sprawdzani przez tajne służby i rozsyłani do różnych zakładów, głównie do rafinerii w Leuna. Pierwszy transport przybył 21 kwietnia 1942 roku i liczył 165 specjalistów wraz z rodzinami, które na podstawie specjalnego zezwolenia Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera mogły przebywać razem z zatrudnionymi naukowcami. Ogółem przeszło przez ośrodek w Bierawie około1100 rosyjskich specjalistów, z których część pozostała na miejscu.
Rysunek 6: Zdjęcie rozpoznawcze zakładów IG Farben w Kędzierzynie z 20.08. 1943 r.
Spośród 3 zakładów paliwowych w rejencji opolskiej zakłady w Kędzierzynie (w terminologii amerykańskiej określane jako Blechhammer South) były najczęściej bombardowane przez siły 15 Armii Powietrznej, bomby zrzucono na nie 13 razy: 7 lipca, 7, 22 i 27 sierpnia, 13 i 17 października, 17 i 20 listopada oraz 2, 12, 17, 19, 19 i 26 grudnia. Zrzucono na nie około 4000 ton bomb.
Autor: Edward Haduch
Autor: Edward Haduch
« Wróć
